Adı Soyadı: Rıza Fazıl
Doğum Yeri ve Yılı: Karasubazar, 1928

Mülakat Kayıt No: KH078

Menim adım Emir Usein oğlu Riza Fazıl. 1928 senesi Qırımnıñ Qarasuvbazar şeerinde doğğanım. Babam menim oca edi, anam Qarasuvbazar şeyhlarnıñ qızı olğan, diniy terbiye alğan, diniy terbiyede oldıq bizler de. Qarasuvbazar özü Qırımnıñ eski diniy, medeniy, kültür merkezi olğan. Bu şeyhlarnıñ torunlarından olam men de sülâlemizden. Bizim sülâlemizniñ başı ta 16-ncı senege barıp, biz taptıq şeyhlarnıñ adlarını. Mehmet Fahri Efendi şimdi Türkiyeden kitapları da bar, onıñ adları, kitaplar yazğan, şair eken. Olarnıñ episini biz tapıp yazdıq şeceremizni, mında da Yıldız jurnalında, Yıldız dergisinde, bastırdıq, onıñ aqqında maqaleler basıldı. Ana, ondan kelip çıqa bizim alğan terbiyemiz, onıñ içün de men diniy terbiye alıp, bu, anam da, babam da adımnı yazdırğanda Muhammed Riza dep, ezan adım Muhammed Riza olğan, Muhammed Riza dep dokumentte de öyle yazdırğan.

Babam menim, bu ulu Gasprinskiyniñ Terciman gazetalarını oquğan insan, ondan bilgi alıp ve özü oca olğan. Revolutsiya vaqtınde o daa yaş edi. Men özüm kitaplardan oqup bilgenim, özüm gazetalardan o vaqıtte babam mektepte, mektep kitaphanesinde men özüm bütün kitaplarnı Tatarca, Rusça kitaplarnı oquğanım. Mına böyle şaraitte men östim, 16 yaşında bu sürgünlik vaqtınace.

Ebet, menim anam evde, menim anam 8 yaşından, er bir Musulman qadınları kibi, 8 yaşından orazasını, namazını qılıp, orazasını tutıp 91 yaşında vefat etti, o doğrusını taşlamadı. Sovyet vaqtınde diniy basqılar bar edi, babam oca edi, buña baqmadan anam bir vaqıt orazasını, namazını taşlamadı. Oraza vaqtınde Sovyet devleti Partiya kommunistler komsomollarnı yollap, gece saat 4-te yollap, kimniñ penceresinden yarıq çıqa dep yazıp alıp baqa ediler de, cezalay ediler. Menim anam da bir kere pencereni qapata eken, bir kün çeti açıq qalğan yarıq çıqqan, yazıp bergenler onı, az qaldı işten çıqara yazdılar babamnı öyle. Diyecegim babam da, ebet, özü diniy terbiye alğan insan o, Almanlar kelgen soñ, uruş vaqtınde Almanlar kelgen soñ, özü köyde ballarnı toplap sınıf açıp, Quran oqutıp ballarğa, Quran oquvını oquttı. Men özüm de o vaqıtte Quran oqulında oqudım.

Elbet, bir tertibi din ceetinden raatlıq oldı, camiler açıldı, bizim özümizniñ köyünde cami açıldı evniñ yanında. Babam ballarnı oquttı toplap, oraza tuttıq bizler yaş ekende. Epimizniñ atları bar edi, biz atlarğa minip yaşlar çölge ketip, atlar otlay, soñ bizden üyken ballar bileler yıldızlarğa baqıp temçit vaqtını, minip qaytıp-kelip evge aş aşap, oraza tuta edik, şu Nemseler vaqtınde, er kes de oraza tuta edi. Bu ceetten yahşılıq oldı bizge din ceetinden serbestlik oldı. Menim babam Simferopolde bu Musulman komiteti tizildi. Bu Musulman komiteti bizim halqnı idare etken bir teşkilât oldı böyle. Ana, onıñ azası edi babam, çoq ocalar azası oldı Musulman komitetniñ. Onıñ içün de bizim Sovyetler orduları kelgen soñ, olarnıñ episini alıp qapadılar, apiske aldılar episini. Babam 10 yılğa apiske alındı, 8 yıl lagerde olıp qaytıp keldi soñ.

Ebet qıyınlıqlar oldı, ne ceetten, dağınıq oldı, dağıldı, devlet yoq, halq er biri öz-özünen keçinme meselesi ağırca oldı. Nu, Almanlardan mına men özüm köyde körip, çoq öyle basqılar körmedik biz, körmedik. Gece alsalar, bir şeyler alsalar, deñişe ediler ya sabun bere ediler, ya başqa şiy berer ediler, tavuq alıp deñişe ediler, para berer ediler. Öyle tutıp-alıp öyle basqılar yapqanlarını men bilmeymen.

Bizim özümizniñ ailede olmadı, menim ailede biz 4 bala edik. Babamnı tecrübeli oca dep onı qaldırdılar, cebege-frontqa almadılar. Oña kâğıt berdiler o qaldı cenk vaqtınde. Partizanlar yoq edi. Partizanlar kele edi bizge, ala ediler kerekli şeylerini alıp yardım ete edik partizanlarğa, bizim köyde. Öyle satqınlar, men ebet yaş edim, belkim bilmeymendir, lâkin politsay bar edi özümizden, o halqqa yardım ete edi. Men onı bile edim. Nemseler adamlarnıñ yaşlarnı alıp kete ediler, onı haber bere edi, çtob ya hasta olıp yata edi, ya bir şey etip yata edi, voopşem haber bere edi bu politsay, çto bı adamlar alıp olmasınlar nemelerini. Daa bir şey aqlımda, kene şu bütün yaşlarnı toplap Almaniyağa alıp ketecek ekenler. Bu adam olarğa haber berip, er kes evinde hasta olıp yatıp, tif hastalığı, mına bu tif hastalığı bar dep Nemselerge, olar özleri kirmediler, bir köyge qorqıp şu hastalıqtan. Mına bu adam böyle özü politsay Nemselerge işlese de, böyle yardım ete edi adamlarğa, halqımızğa.

Elbet sevingenler çoqça oldı, ne sebepten çoqlarınıñ oğulları, ağaları, babaları uruşta, cenkte oldılar, onıñ içün Nemseler ketken soñ, endi bizimkiler kelgen soñ, Sovyetler kelgen soñ, endi oğlanlardan haber ala bileler ve ilâhre böyle. Şu maqsatnen ebet olar sevindiler. Nu, sevinmegen adamlar da çoq oldı. Menim aqlımda qalğanı, bizim köyde kommunist bu selsovyet başı bar edi, Bilal ağa degen adam, Bilal edi ğaliba, ebet Nemseler kommunistlerni ata ediler, yoq ete ediler. No, bizim cemaat onı Nemselerge bildirmediler, qorçaladılar onı tuvarçı yaptılar, mal baqtı i üç yıl eki buçuq yılğa qadar Nemseler vaqtınde onı qorçaladılar, lâkin Sovyetler kelgen soñ, o özüniñ nemesini yaptı, adamlarnı çaqtı. Mına menim babamnıñ özüniñ yazıp bergen, babam oca, köyde adamlar Nemseler vaqtınde toplanıp aqşamları oturalar, subetleşeler. O vaqıtte Nemseler vaqtınde gazeta çıqa edi. Ebet, Nemselerni yazalar anda, olarnı maqtaylar ve ilâhre. İ gazetanı tuttıra babama, mına oca gazeta oqu, babay oquy, cemaat diñliy o gazetanı. E soñ, o çaqıp bergen onı, oca Usein ağa cemaatke propaganda teşviqat yapa Nemse gazetasını oqudı cemaatke böyle dep 10 yılğa qapadılar babamnı. Ana, öyle insanlar bar edi.

Böyle sürgün etecek degen laqırdı olmadı, eşitilmedi. Lâkin ebet ... politsay olğan, starosta olğan, köy başı olğan ve ilâhre, göñülli olğan dobrovolets Nemselerge barğan, öyle adamlarnı cezalacaqlar degen laflar ola edi. Biz endi Sovyetler kelgen soñ, bu adam iş başına kirdi, bizlerniñ mallarını toplap, endi Mayıs ayı, ekin saçılacaq topraq işlemege, bizler çalışmağa başladıq. Şu künü 17 Mayıs, 17 Mayıs künü biz çalıştıq, soñ, üyleden soñ, anam ayttı bir, babamnı alıp kettiler, bizimkiler kelgen soñ, babamnı qapap alıp kettiler bu Musulman komiteti azası olğanı içün. Boğday bar eken biraz, qomşu köyde 1 km, barıp degirmende onı tartıp ketirdim. Men onda bardım, degirmende nevbet beklep oturğanda, bu qızıl pagonlı soldatlar ötip kettiler bizim köyge. Men qaytıp kelsem, a bizim oturğan evimiz qartbabamnıñ evi eken, o evde mektep edi, balaban odası, eki oda bar edi, o mektep edi, biz onda yaşadıq. Ana, kelsem, olar şu mektep odasına kirip, kirgen o askerler. Soñ, içimiz bir şey duydı, anay ayttı böyle böyle, bular ne içün keldi mında. Soñ, olar yüre ediler, komandirleri, başları, soñ olarnı topladı odağa, anda laf eteler, men barıp çoq diñlenip baqacaq oldım, diñlep olamadım ne aytqanlarını. Nu, aqşam içlerinden bir esli adam, yaşlı adam kirip bizge oturdı, ballarğa baqtı, anama baqtı, sigarını yaqtı. Menim ballarım bar, böyle böyle dedi, şu adam bir şeyler aytacaq oldı, lâkin cüret etalmadı, aytmadı bir şey. İ saba uyantıp bizni alıp kettiler.

Evimizde bizim 4 bala edik biz, 2 oğlan, 2 qız; aptem bar edi, eki dane qardaşımız; qız qardaşım Eskiqırımda qartanamlarda edi, olarda, tizemlerde edi, barğan edi onda. O ,o yaqqa ketti olarnen, biz onı köralmadıq. Biz üç bala anamnen bu köyden çıqtıq, 3 bala. Babam qapaldı, lagerde edi.

Erte keldiler, daa saba açılğanda keldi olar, qapını qaqıp, vonarnen oqudılar 11 Mayısta olğan fermannı oqudılar i toplanıñız 15 daqqa müddet beremiz dediler.

Onı oqumadılar, o fermanda yoqtır o, fermannıñ özünde o yoqtır. Onı ayrıca körsetişleri bar, fermannıñ özü qısqa. Bazı yerlerde olğan öyle, siyrek, öyle yerler olğan, şu yük maşinasını azbarğa ketirip qapınıñ yanına, ne isteseñiz yükleniñiz degen dep, sipirtkisine barğace alğanlar adamlar. Bizler qoluna aldıq bir-eki şey kettik i vse.

Nu, evde de çoq şey ne olabile, yataq, ev başqa şey yoq edi çoq şey, almağa da şey yoq edi anda. Yoq, Nemse vaqtında öyle şey yoq edi, evde şey yoq edi almağa. Biz çıqtıq bizni 18 Mayıs, çıqardılar, ana o 1 km şu degirmen olğan, degirmenniñ ögünde meydan bar edi. Bizni o meydanğa topladılar 18 Mayıs künü biz çıqmadıq. O yerde qaldıq, o yerde geceledik, bütün halq. O eşitile köyden, sığırlar müñriy, köpekler uluy deşet şey edi. Nu, bizden üyken adamlar, gece barıp evlerinden bayağı şeyler alıp kelgen adamlar oldı. Nu, ekinci künü 19 Mayısta biz endi üyleden soñ bizni maşinalarğa, arabalarğa yüklep alıp kettiler tren stansiyasına, İslâmterek stansiyasına anda aqşam bizni yüklediler.

Bu kommunist insanlar öyle da, bizge keldi bu kommunist reis oldı, biri sekretar oldı, bular zanneteler a şu men aytqan kibi, bu ayrı qorantalarnıñ cezalarını çıqaracaqlar. Bu askerlerniñ komandiri olarnen beraber bütün gece oturıp, barıp qoy tapıp, qoy ketirip soyıp, bütün gece sabağace içip, aşap-içip oturalar quvanıp kommunistler. İ saba episini beraber çıqardılar kommunistlerni.

Olar adamlardan körgen şiylerni tutıp alğan, qollarından tutıp alğan şeyleri oldı. Adamlarnıñ altınları bar edi, körseler öyle bir şeylerni tutıp ala ediler olar. Yoq, bu maşinalarğa yüklegen vaqıtte, şiylerni baqıp teşkere ediler böyle, güzel şey olsa, olar soñ ala ediler.

Yüklediler, qapılarnı yapıp qapattılar i kettik biz, tolu adam, tolu qartlar, ballar, hastalar bar edi. Biz yolda er kes kibi, aytqanlardır, er kes qıynaldıq yolda. Tuzlu balıq berdiler, su bermediler, adamlar çoq qıynaldı, lâkin halqnıñ çoqusı Aziyağa ketti. A, bizim bu soñki, bizimki soñki trenler edi, bizim, 19 Mayısta, endi. Bizni toqtattılar Moskovağa yaqın stansiyada. 4 kün 4 gece o stansiyada geceledik, 4 kün, bekledik. Soñ bizni başqa tarafqa alıp kettiler şimalge Kastrama vilâyetine, dağlarğa Tayga dağlarına alıp kettiler bizlerni. Onda çoq qıynaldı halq.

Vagonlar edi, vagonlar mal vagonları edi, tahta, başqa şey yoq edi onda, sasıq vagonlar edi. Yoq, tuvalet qaydan olsun o vagonda, onda savut tapıp, perde tutıp qadınlar işte acetini yapa ediler.

Şu Kostrama vilâyeti, Makarev degen şeer, Makarev, Makarev degen şeer, şu Makarev rayonı. Cayav kettik, yayan kettik biz. Bizden kolonna tizip, bizni tizip, yayan alıp kettiler. Bu vagondan tüşken soñ, yayan kettik, köylerden keçip-keçip, bu özen yanında, bu rayon şeeri bar, küçük şeer, andan kelgen soñ, qayıqlarnen bizni özenden o yaqqa çıqarıp, dağğa alıp kettiler, o yaqqa.

Biz körmedik, bizge bir şey berilmedi. Ev olaraq baraklar bar edi onda, barak dedim da, añlaysıñ barak? Baraklarda. Onda, ötken vaqıtlarda, bu Uruslarnıñ qapağan adamlarnı, anda tuta ekenler, apiske alınğan adamlarnı anda tuta ekenler o baraklarda.

Bir şey berilmedi, ebet bizler anda çeşit-türlü, şu qırsızlıq ta yaptıq, can qutarmaq içün çoq şey oldı anda.

Hasta bar edi, no, qıynaldı o hasta adam, susuz qıynaldı, çekişti amma ölmedi barıp yetti yerine. Lâkin anda çoq özen bar edi, özenden o yaqqa dağ içine alıp kettiler bizlerni. Onda baraklar bar, 20 km dağ içinde. Anda barıp tüştik ne aşamağa bir şey, ne bir şey, bir şey yoq edi anda. Men özüm açlıqtan şişip yattım. Bizni qurtardı bir yigit Kefeden bizim vagonda o 20-21 yaşlarında bizden üyken, o şeer balası. O su netip, tapıp ketire edi bu toqtağan yerge. Mına bu oğlan anda barğan soñ, cürgen çaresini tapqan, biz barğan dağnıñ içinden bu özen boyundan 25 km aşağıda özen boyunda bir işhaneler bar eken, anda işçiler kerek, işçi qorantaları. O 10 qoranta yazdırğan, 10 qoranta kerek eken, soñ meni kördi men yatam, baqtı meni, o Riza sensiñmi? E, menim. Saña ne oldı? Men endi açlıqtan şişip yata edim o yerde. Anañ qayda, apte? “Mına baraktalar.” O maña, soñ torbasından ötmek qoparıp berdi, aşadım, aşadım şu yerde. Ana, şu oğlan bizim qorantanı da onda qoştı, bizni andan alıp çıqtılar o yerden, biz şu aşağa barıp, o yaqta biz canımıznı qutardıq soñ. Qışta özen buzladı, özenden keçip barıp anda deñişe edik. Evde olğan şeylerni alıp ketip deñişemiz. Qırslay edik ve ilâhre şaytip biz o yaqta qurtuldıq. O yerde qalğan cemaat 90 faizi episi açlıqtan öldi onda halq. Canğazı Şerfedin degen bizim belli kedayımız bar edi, qart keday, o da o yerde parmaqlarnı tişlep öldi.

O vaqıtte olmadı, soñundan belkim olğandır. A, biz anda özenniñ çetinde edik, özenden bu yaqqa çıqıp qayıqnen, qışta bolsa, buz üstünden keçip biz özümizniñ işlerimizni keregimizni tapa edik özümizge keregini.

Mına bizim barğan şu barıp yerleşken yerimizde, onda ağaç keser ediler, dağ keser ediler, terekler kesip. Şu ağaçlarnı toplap bir yerge baylap, baarde, buzlar erigen soñ baarde, özenden, aqızıp ağaçlarnı aşağa kete edi. Şu işte çalıştıq biz. Men özüm, menim babam, men aytmadım, ilerige baqqan adam edi, bizler, bizni Rus mektebine berdi babam, aptem eki yaş üyken edi, o 6-ncı sınıfnı bitirdi 7-nci sınıfqa Rus mektebine berdi. Köyümizniñ yanında mına Zolotoye Pole bu yerde, onda Nemse köyü, 10 yıllıq mektep bar edi, internat, anda yatıp, anda aşay edik. Anda meni Rus mektebine berdi. Men eki yıl Rus mektebinde oqudım, 5-inci 6-ncı sınıf. Onıñ içün, Rusça yahşı bile edim. Anda meni, bu ösmürler bir brigada yaptılar, meni brigadir, şu 6-7 balağa baş olıp tayin ettiler meni, biz çubuq kese edik, yengil iş, o çubuqlarnen ağaçlarnı baylay ediler.

Nu, olarnı qorquzğanlar böyle böyle adamlar kelecekler, bizni yamanlap Ana, qorquzğanlar, olar müyüzleri bar degenler bir şey degenler, boynuzları bar degenler. Biz köylerden keçip ketkende.

Mına köylerden keçip ketkende, bizni cayav-yayan alıp kettiler, olar episi qapalıp, evge qapalıp, bir kişi yoq edi yolda-azbarda, episi pencereden baqa ediler bizge qorqıp, biz ketkende. Bazıları yumruq sallay ediler, böyle bizge. Nu, barğan soñ, ebet alâqalar yahşı oldı, olar bizni añladılar, beraber çalıştıq olarnen beraber.

Bu şiyler oldı, bizim Qırımtatarlarğa er yerde komendantlar qoyulğan edi. O komendantlarğa biz ayda bir kere barıp imza çeke edik bizler. Başqa yaqqa ketmege olmay edi çıqıp. Ana, öyle komandant, bizim komendantımız içe edi o, bizni dağnıñ içinden, bizler merkeziy, bu yaqın özenge yaqın yerde merkez bar edi. Biz şu merkezge keldik, anam ballarnen beraber. Amma oña ruhset kerek eken, biz onı bilmedik, ana, o meni çağırıp özüniñ odasına cebinden pistoletnı, noganı çıqarıp stolğa qoyıp meni atacaq bolıp qorquzıp, bu yerden yarından qalmay bu yerden köçip ketiñiz dep, 25 yılğa qapatırmız dep qorquzıp, basqı yapıp, bizni kene de o yaqqa quvıp-aydap yiberdi o bizni.

Cezası olğan, onıñ çoq ükümü büyük edi, o ne istese onı yapa edi. Quvıp çıqarar edi, bizlerge bazarğa barmağa olmay şeerge, bazarğa barğan adamlarnı tutıp qapay ediler. Men özüm de bir kere rast keldim, bazardan epimizni bir 25 adamnı qızlar-yaşlar, adamlarnı tutıp alıp kettiler. Onda bir gece tuttılar, soñ saba 10 dane, 10 adamnı aldılar, qızlardan-yaşlardan 10 adam alıp qaldılar, bizlerni qaytardılar. O on adamdan bir daa iç bir haber kelmedi bir yerden, nasıl ketti olar bu künge qadar yoq olar. Ana, öyle basqılar yapa ediler.

Men özüm oqumağa aves edim. Anda aqşamlıq oquv kursları oldı, men 7-nci sınıfnı bitirdim aqşamlıq oqup ve Kostrama şeerinde vilâyet bar, merkezinde, tehnikumğa oqumağa ketmek istedim. İ bu komendant bizge anda oqumağa ketmege eki dane qız, men, üç bala; biri Tatar qızı, biri Nemse qızı, Nemselerni de ketirdiler o vaqıtte, üçümizniñ yanımızğa bir komendant, bir asker qoyıp poyezdnen trennen o yaqqa bizni o konvoy etip alıp ketti oqumağa. Anda barıp bizni komendantqa bizni teslim etti komendantqa. Anda mına böyle etip oqumağa konvoyman alıp kettiler bizni, komendant.

Bu ... men endi tehnikumnı bitirdim, üç yıl oqup qızıl diplom aldım, o qırmızı diplomnen Samarqandqa bu ticaret tehnikumı edi, ticaret institutına men barıp kirdim, men oqumağa Samarqantqa, Kostramadan. Ana, onda biz endi yaşlar körüşip, Samarqandta oquğan student-talebe yaşlar körüşip bir-birinen, o endi 57 senesi Taşkentte Lenin Bayrağı gazetası çıqıp başladı. 57 senesinece 13 yıl bir türlü yazı, oquv, kültür bir şey olmadı.

Er kes özünniñ canını qurtarmaq kerek edi, bir yıl cenk vaqtı ketti, ondan soñ yaşamağa yer yoq ve ilâhre, çalışmağa iş yoq, er kes özünniñ canını qurtarmaq, can qurtaruv peşinde yürdi. Başqa iç bir türlü imkân olmadı. Ne vaqıt endi bu 56 senesinden soñ, yengillik olğan soñ, bu başqa sürgün olğan halqlar qaytarıldı, Qırımtatarları qaldı, ana o vaqıtten soñ, başladılar areket etmege ve 57 senesi gazeta yapıldı Lenin Bayrağı gazetası, radioda radio eşitüvler-yayınlar başladı aftada bir kere ve ansambl oldı, soñundan Qaytarma adı oldı. Yır oyunı ansambli teşkil edildi. Ana, 57-den soñ, biz de, men özüm de şu Lenin Bayrağına yapışıp, edebiy tilni ögrenip özümiz, böyle öz-özümizni kötermege medeniyetnen yaşlar toplaşuv yapıp özümizniñ tarihimizni ögrenip başladıq, yazıcılarımıznı ögrenip başladıq ve ilâhre. Böyle etip gazeta çıqqan soñ, radiodan eşittirüvler ola, endi bu medeniyetimizni, endi canlandırıp başladıq öleyatqan medeniyetimizni, kültürümizni canlandırmağa başladıq. Men özüm oquvnı bitirgen soñ, Taşkentke kelip, özüm üç yıl çalıştım bu ticaret boyunca, lâkin o işni men çoq begenmedim ve Taşkentke kelip, kelgende hanımnen tanış oldıq, evlendik. Aman Lenin Bayrağı gazetasına işke davet ettiler, biz onda bir-eki haberler yaza edik, Bilâl Mambet degen yazıcı dostumıznen. Şu gazetada çalışıp başladım ve ilâhre, şu medeniyetke şu kültürimizge bağlandım ondan berli.

Ana, o vaqıtta bizim ziyalılarımız, bizim intelegentsiya, yazıcılar, kommunistler, mında partizan areketniñ komisarı edi, olar toplanıp merkeziy komitetke muracaatlar yazıp başladılar. Bizim halqımıznı böyle Lenin milliy siyasetini yerine ketirmek kerek, halqımıznı vatanğa qaytarmaq kerek ve ilâhre, talap etip başladılar ondan soñ. Soñ yaşlar köterildi, milliy areket başlandı ve ilâhre, bu Vatanğa qaytuv areketi başlandı soñ.

Nu, bunıñ sebebi, bizimkiler de barıp o yuqarı insanlarnen körüşkende o aytqan vaqıtları oldı, mına olarnı qaytardıñız, a, bizni ne içün qaytarmaysız. Qalmıqlarnı da sürgün etken ediler. Nu, Qırım, bu Qalmıq çölleri degil degen laf ayta, da, Qırım böyle yer ki, sizge lâyıq degil o znaçit. Onıñ içün qaytarmaylar. E, şimdi de bizni qabul etmeyler mına şimdi, şimdi de böyle baqalar bizge.

Nu, areket etemiz, çalışamız kötermege kültürimizni, edebiyatımıznı kötermege, pek qıyın vaziyet. Ana tili ceetinden, ana tili olmasa ne edebiyat ola, ne medeniyet ola, ne sanat ola. Ana tili vaziyetimiz pek yaman. Ebet 40 yaşınace, 40 yaşından eksik adamlar, ana tilini, pek çoqusı, ana tilini bilmeyler, qorantalarda ana tilini bilmeyler, ana babalar bilmey, ballar, torunlar bilmey. Bizge pek qıyın, ya til olmasa, mına edebiyat yazğan adamlar çıqmay, yaş yazıcılar köterilmiy, bir adam eki adam çıqa, til vaziyeti qıyın. Bizde onda ‘ana tili küreş programmasını’ tizdik, meclis tarafından tasdıq olundı. Kene de çaresini tapıp olamaymız, nasıl etip, biz ana tilini kötermek kerekmiz. Özümiz küçümiz yetmiy, devlet bizge qol tutmay bu ceetten. Mekteplerimiz bar, milliy mekteplerimiz bar, olar da ebet pek zayıf, ondan da ballar, çünki bala evde ana tilini bilmey mektepke bara, 7 yaşında bala ana tilini bilmey. Ya o mektepte oca nasıl ögretebile o balağa ana tilini, o şay da ögrenip olamay keregi kibi ve ilâhre. Mına ondan soñ, institutqa bara, ep bir, tilden zayıf ola. Bizim institutta bitirgen mezunlar serbest ana tilinde çıqış yapıp, sohbet yapıp olamaz, çoqusı.